Gjatë historisë së akaidit islam janë përdorur shprehje të shumta dhe të ndryshme, varësisht nga dijetari, nga shkolla apo lëvizja e caktuar, kurse për të shprehur çështjet esenciale dhe joesenciale të akaidit islam. Disa shprehje janë kanonizuar dhe janë bërë thesar i shumicës së dijetarëve dhe shkollave akaidore dhe në përgjithësi islame, kurse disa shprehje të tjera nuk e kanë përballuar kritikën e kohës dhe si të tilla i janë lënë harresës.
Në pamundësi që të merremi me të gjitha këto shprehje, sepse do të kërkonte studime dhe hulumtime të shumanshme dhe të gjata, në vazhdim shkurtimisht do t’i trajtojmë disa shprehje apo terma themelore të besimit islam, të cilat në një mënyrë apo tjetër, janë bërë strumbullar të akaidit islam. Këto shprehje janë: mithaku, islami, imani, ihsani, teklifi, dini, kufri, shirku, nifaku dhe fisku.
1. Mithak-u - الميثاق
Shprehja mithak (الميثاق ) gjuhësisht do të thotë kontratë, aleancë, lidhje, besëlidhje, pakt, porosi, testament.
Në terminologjinë islame, mithak-u është kontratë të cilën Allahu i madhërishëm e lidhi me njeriun në gjendjen paraekzistenciale, metahistorike, me Ademin a.s. dhe me pasardhësit e tij, kur nga kurrizi i tij i nxori pasardhësit e tij të cilët do të jetojnë deri në Ditën e fundit. Sipas disa dijetarëve, kontrata si akt metahistorik apo paraekzistencial u lidhë ndërmjet Krijuesit absolut dhe të gjithë shpirtrave botëror e jo vetëm me njeriun. Nga ata mori dëshminë se Ai është krijuesi i tyre dhe kërkoi prej tyre që të dëshmojnë kundër vetes dhe të cilën ata edhe e dëshmuan. Me këtë kontratë njeriu dhe shpirtrat paraekzistencial janë zotuar se do t’i nënshtrohen Krijuesit absolut. Kjo kontratë gjendet në fjalët e Allahut:
"Kur Zoti yt nxori nga kurrizi i bijve të Ademit pasardhësit e tyre dhe i bëri të dëshmojnë kundër vetes së tyre, u tha: “A nuk jam Unë Zoti juaj?” Ata u përgjigjën: “Po, dëshmojmë se Ti je.” Kështu bëri Ai, në mënyrë që ju (o njerëz) të mos thoni në Ditën e Kiametit: “Këtë nuk e kishim ditur.” (El-A'raf: 172).
Ky zotim i krijesave në botën paraekzistenciale është nënshtrim i mirëfilltë sepse nënshtrimi i pavetëdijshëm nuk është nënshtrim i sinqertë. Zotimi i vetëdijshëm, i dijshëm dhe i ndërgjegjshëm e mban bashkë njeriun me Kontratën, duke e determinuar synimin, qëndrimin dhe aktin e tij të respektit ndaj vetvetes dhe ndaj Krijuesit. Ky nënshtrim, kjo bindje ndaj sunnet’Allahut e vë krijesën në vendin përkatës. Kjo ekzaktësi sjellë harmoni që quhet kozmos, drejtësi, kurse thyerja sjellë mospajtim dhe quhet kaos, padrejtësi.
Mithak-un e thekson edhe Imam Ebu Hanifeh dhe nxënësi i tij Imam Tahaviu.
Akaidologu i njohur Hasan Kafija Prushçak mendon se brezi i hershëm (selefinjtë) këtë ndodhi e kanë konsideruar të paqartë (muteshabih), por të detyrueshme për ta besuar.
2. Islam-i - الاسلام
Islami (الاسلام) është emri me të cilin njihen të gjitha fetë e Allahut, nga Ademi a.s., por me këtë emër njihet edhe shpallja e fundit e dërguar Pejgamberit të Allahut, Muhammedit a.s.. Gjuhësisht shprehja Islam do të thotë dorëzim, nënshtrim ndaj urdhrave të Zotit, dorëzim ndaj vullnetit të Zotit. Do të thotë nënshtrim, bindje dhe dëgjim, mirësi dhe pastërti nga të këqijat (mëkatet) e dukshme dhe të padukshme.
Në fe shprehja Islam do të thotë Njësia e Allahut, nënshtrim ndaj urdhrave të Tij, dëgjushmëri dhe bindje ndaj Atij. Kjo fe quhet Islam në çdo kohë, sepse në këtë mënyrë realizohet bindja dhe nënshtrimi i krijesës ndaj Krijuesit të Saj. Edhe pse ekziston dallimi ndërmjet imanit dhe islamit, këto të dyja “janë të lidhura njëra me tjetrën, sikurse jashtësia (shpina) me brendësinë (barkun)” apo sikurse fara dhe fryti. Imani është fara kurse islami është fryti. Në aspektin teorik, islami (ligji) përfshin dy parimet e njohura, të njësisë së Zotit dhe të vlerës së Pejgamberit a.s. dhe të namazit, agjërimit, zekatit dhe haxhit.
Disa të tjerë islamin e shpjegojnë si demonstrim praktik, historik të imanit, i cili manifestohet në jetën praktike të njeriut, në moralin e tij, në mirësjlljen e tij, në planifikimin dhe përdorimin e kohës, të energjisë dhe të aftësisë. Islam do të thotë ligj dhe i përgjigjet monoteizmit të Musait a.s., dhe bashkë me imanin (besim) që i përgjigjet monoteizmit të Ibrahimit a.s. dhe ihsanin (rrugë) që i përgjigjet monoteizmit të Isait a.s. Në monoteizmin ibrahimian parimi i ligjit (islam) dhe i rrugës (ihsan) janë tretur në parimin e besimit (iman). Në musaizëm parimi i ligjit (islamit) dominon dhe i tretë parimin e besimit (imanit) dhe rrugës (ihsanit). Te isaizmi parimi i rrugës (ihsanit) i tretë dy parimet e tjera. Islami si fe përfshin të tri parimet njërin krahas tjetrit në baraspeshë të përkryer.
3. Iman-i - الايمان
Nocioni iman (الايمان) gjuhësisht do të thotë: besim, pranim. Në fenë islame kjo shprehje do të thotë edhe: Besimi në Allahun, melekët e Tij, librat e Tij, pejgamberët e Tij, Ditën e fundit dhe në caktimin e së mirës dhe së keqes dhe në pejgamberinë e Muhammedit a.s..., apo si e shpreh këtë F. Shuon, Imani (besimi) përfshin dy dëshmi, atë të njësisë së Zotit dhe të vlerës së Muhammedit a.s. Këtë kuptim shprehja iman e ka nëse përmendet në kontekst të fesë islame dhe të gjithë ata që përmbushin këtë kërkesë quhen mu’minë (besimtarë). Iman do të thotë edhe feja në tërësi, kur theksohet pavarësisht nga fjala islam.
Imani është punë shpirti, për dallim nga islami, i cili është manifestim fizik i ritualeve fetare. Edhe pse shprehja islam dhe iman dallojnë ndërmjet veti, ato janë të pandashme, sepse vetëm një iman i mirëfilltë kërkon nënshtrim dhe përkushtim dhe se nënshtrimi dhe përkushtimi i mirëfilltë janë pasojë e imanit të vlefshëm.
Imam Ebu Hanifeh pohon se “imani është deklarimi me gjuhë dhe besimi me zemër” dhe ai “nuk zmadhohet as nuk zvogëlohet.” Sipas Ebu Hanifes imani është kocept i pandarë, tërësia e tij është e barabnartë te të gjithë njerëzit, nëse ee kanë pranuar dhe se kësaj tërësie nuk mund t’i merrety asgjë e që mos të fillojë mohimi i tërësishëm, sepse mohimi i një pjese njëkohësisht është mohimi i tërësisë, për ç’arsye e vërtyeta pranohet e tërë, ose refuzohet e tërë.
4. Ihsan-i - حسانالا
Nocioni ihsan ( حسانالا ) nga gjuha arabe do të thotë: mirëbërësi, bukuri, dhe paraqet dimensionin e brendshëm të fesë islame. Ihsan do të thotë përsosuria e veprave dhe saktësia e tyre dhe është e kundërta e të keqes..
Në fe ihsan do të thotë: zbukurimi i jashtësisë me ibadet dhe i brendësisë me përkushtim të sinqertë.
Ihsani është shkalla më e lartë e Islamit dhe thelbi i ihsanit është dashuria ndaj Allahut. Njëkohësisht ihsani nënkupton bukurinë, bamirësinë dhe virtytet më të larta, përkushtimin e thellë, dashurinë e sinqertë, besnikërinë e mirëfilltë dhe sakrificën. Ihsani (rruga) paraqet pozicionin e mesëm dhe qenësor që konsiston në të përmendurit e Zotit (dhikr’ull-llah).
Virtyti i ihsanit në qenësinë e tij është aktiv dhe kërkon aktivitet para të këqijave. Ai që aplikon ihsanin, muhsini, nuk qëndron indiferent para veprimeve kundërislame dhe vetëm të tillët meritojnë të gjenden nën mbrojtjen e Allahut. Institucioni i ihsanit ndërton sistemin politik, ekonomik, shoqëror, e cakton pozitën e njeriut në shtet dhe të shtetit mbi individin, ngre marrëdhëniet ndërkombëtare dhe brendashtetërore, në paqe dhe luftë.
Ihsani nënkupton atë që njeriu rregullisht t'i kryej detyrat dhe obligimet ndaj vetvetes, bashkësisë dhe fqinjeve, e sidomos ndaj All-llahut xh.sh. dhe që njerëzve t'u jetë mirënjohës për të mirat që ia kanë bërë. Tërë këto janë shprehje e besimit të pastër në All-llahun xh.sh. dhe rrugë për të fituar simpatinë dhe shpërblimin e All-llahut xh.sh.
Imam Neveviu lidhur me pjesën e hadithit "ta adhurosh All-llahun, sikur e sheh Atë…" thekson se paraqet një bazë të madhe të besimit islam, një nga bazat e mësimit islam, shtyllë e sinqeritetit të njerëzve të devotshëm dhe thesar të pashterrshëm moral e shpirtëror të besimtarit."
Tërë kjo përbën një tërësi të pandashme që quhet islam, ndonëse në kontekste të ndryshme shprehen disa specifika të vogla mes këtyre nocioneve që janë shprehje të rrethanave të ndryshme.
Edhe pse të gjithë pejgamberët i posedojnë të gjitha cilësitë pozitive, megjithatë Ibrahimi a.s. është profilizuar në virtytin e besimit, Musai a.s. në profilin e ligjit dhe isai a.s. në profilin e rrugës. Muhammedi a.s. është sintezë e të gjithë atyre dhe profili i tij, si i dërguar gjithënjerëzor dhe gjithëkohor, është universal.
5. Teklif-i - التكليف
Nocioni teklif ((التكليف gjuhësisht do të thotë: detyrim obligim, përpjekje, angazhim, moshë madhore, marrje përsipër të ndonjë detyrimi.
Në fe teklif do të thotë obligimi i njeriut me emanetin e fesë së Allahut (mukel-lef). Teklifi sipas disa dijetarëve fillon me moshën madhore (teklif) dhe nga kjo kohë fëmija mund të bëhet me iman apo me kufr. Para moshës madhore, fëmija nuk është as në gjendjen e imanit esencial as në gjendjen e kufrit esencial. I këtij mendimi është edhe Kurtubiu por edhe shumë dijetarë të tjerë, por edhe mësuesi i madh musliman Imam Ebu Hanifeh, i cili tha:
خَلَقَ اللهُ تَعاَلَى الْخَلْقَ سَلِيماً مِنَ الْكُفْرِ وَ الإيماَنِ ثُمَّ خاَطَبَهُمْ وَ أمَرَهُمْ وَ نَهاَهُمْ …
“Allahu i madhëruar i krijoi krijesat pa mosbesim (el-kufr) dhe pa besim (el-iman), e pastaj iu është drejtuar me urdhëresat dhe ndalesat e Tij...”.
Prindërit muslimanë mund të ndihmojnë në formimin e imanit te fëmija duke e aplikuar mësimin islam mbi edukimin, por duke e braktisur, ata do të formojnë potencial te fëmija e cili do ta shpie në kufr kur të rritet. Ndëshkimet që parashihen për shkelje të ndryshme janë të vlefshme vetëm pas moshës së mitur. Përfundimisht, njeriu bëhet teklif (i obliguar) me madhorinë e tij fizike dhe shpirtërore, por në këtë paraqiten disa probleme:
Edhe pse fëmija musliman është përgjegjës para sheriatit me arritjen e bulugit (pjekurisë seksuale), kjo nuk do të thotë që ai e ka arritur edhe pjekurinë intelektuale. Fëmija mbase është i pjekur seksualisht por ai nuk është i pjekur intelektualisht dhe si i tillë ka kufizime të caktuara në punët e natyrës financiare e të ngjashme.
Në këtë pjesë duhet ta theksojmë edhe çështjen se a është përgjegjës para Zotit njeriu i cili nuk është i njoftuar me shpallje? Imam Ebu Hanifeh mendon se të gjithë njerëzit janë të obligueshëm ta njohin ekzistencën e Krijuesit, por nuk janë përgjegjës për aspektin tjetër: të ibadateve etj.
6. Din-i - الدين
Shprehja din (الدين) do të thotë fe, drejtim dhe udhëzim, religjion, traditë. Në kombinim me fjalët e tjera fjala din ka edhe kuptime të tjera: Jevmuddin = Dita e Gjyqit apo Din’ul-fitreh = Feja e natyrës burimore njerëzore etj. Kur përdoret në kontekst të Jewm’ud-din, kjo shprehje ka kuptimin e dhënies diçka njeriut, gjykimit të njerëzve sipas meritave (medinűn), secilin ashtu si ka punuar në këtë botë.
Në disa raste, sikur edhe shprehja islam, din do të thotë edhe bindje dhe nënshtrim (En-Nisa, 125; El-Bekareh, 256).
Imam Ebu Hanifeh fjalën din e përkufizon: “Fjala din (fe) është emër, i cili përdoret për imanin dhe islamin dhe për të gjitha sheriatet (ligjet)”.
Disa dijetarë duke e shpjeguar fjalën din thonë se kjo shprehje “përshkon imanin (përmbajtjen e besimit), islamin (praktikën) dhje ihsanin (interioritetin e besimit)”, kurse disa thonë se din është sinonim i shprehjes sheriati (ligji), tewhidi (uniteti i Zotit) dhe wara’a (qortimi). Sipas El-Attasit, kuptimi i shprehjes din është me rëndësi sepse tregon borxhin që njeriu e ka ndaj Zotit për shkak të ekzistimit dhe të qenurit e tij dhe se ky borxh daton nga bota primordiale, paraekzistenciale.
Toshihiko Izutsu duke analizuar shprehjen din pranon se ka vështirësi semantike dhe të tjera, por ndër të tjera pohon se posedon edhe kuptimin e elementeve të ‘nënshtrimit’ (taatu) dhe ‘robërim Zotit’ (ubudijjeh).
Sipas pasuesve të fesë, feja është rrugë që shpie drejt lumturisë dhe Zotit. Ajo mund të jetë e drejtë dhe jo e drejtë.
Feja e drejtë është ajo që është shpallur nga Zoti dhe si e tillë është ruajtur. Feja jo e drejtë është ajo e cila nuk është e shpallur nga Zoti dhe ajo që është shpallur por nuk është ruajtur si e tillë.
Allahu i madhërishëm në Kur’an thotë:
"(Allahu) Është Ai që e ka dërguar të Dërguarin e Tij me udhërrëfimin (Kur’anin) dhe fenë e së vërtetës, për ta lartësuar atë mbi të gjitha fetë, edhe sikur idhujtarët ta urrejnë këtë gjë." (Et-Tevbeh, 33).
7. Kufr-i - الكفر
Kufr (الكفر) nga gjuha arabe do të thotë mosbesim, kurse kafir do të thotë personi që nuk beson, mosbesimtari. Në thelb, shprehja kufr do të thotë mosmirënjohje, jofisnikëri, jobujari dhe paraqet dhe paraqet të kundërtën e shprehjes shukr = falënderim, mirënjohje, bujari ndaj të mirave të Zotit të dhuruara njeriut.
Disa dijetarë muslimanë për kufrin thonë se ka dy domethënie themelore: I. Mosbesimi në Zotin dhe 2. Mohimi dhe mbulimi (kamuflimi) i dëshmive dhe shenjave të Zotit. Kufr ka kuptimin edhe të njeriut mosmirënjohës, të njeriut që nuk e kthen me falënderim dhe mirënjohje. Më vonë fjala kufr, kafir ka kuptim të profilizuar: mosbesimi, mosbesimtari.
Në fenë islame kufr do të thotë mosbesimi në çdo gjë që e përbënë imanin (besimin), e kjo do të thotë mosbesimi në çkado që në mënyrë të besueshme dihet se Allahu ia ka shpallë Muhammedit a.s.. Kufr është refuzimi i unitetit të Zotit (tewhidit), por njëkohësisht është edhe refuzim i natyrës së tij burimore vetjake (fitres); kufri, sikur edhe shirku, është antiteza e tevhidit, respektivisht kufri është opozitë e shprehjes iman-islam.
Kafir, mohues quhet personi që nuk beson në parimet themelore të fesë islame, që i mohon tërësisht apo pjesërisht parimet e konkluzionet e formës së prerë të sjella nga Muhammedi a.s. prej Allahut të lartë e të arritura gjer tek ne me anë të pranimit të përgjithshëm dhe përcjellës nga brezi në brez. P.sh. kafir, mohues quhet personi që mohon namazin si farz, i mohon pijet alkoholike apo mishin e derrit si haram etj..
Veprimi i mohimit të Allahut, përkatësisht akuza për mohim të një personi mohues të Allahut quhet tekfir. Daljen nga Islami të një personi e përcakton akaidi dhe kelami, kurse konkluzionet dhe decizionet juridike për personin që ka besuar dhe pastaj ka mohuar e rregullon fikhu, e drejta islame. Personi i autorizuar për ta marrë dhe komunikuar një vendim të tillë për akuzë dhe mohim duhet ta njoh në thellësi dhe hollësi islamin, akaidin, kelamin dhe fikhun.
Dukuria e tekfirizmit ka qenë e pranishme qysh gjatë kohës së Muhammedit a.s., e sidomos mori hov pas Betejës së Siffinit. Kjo ka vazhduar edhe më vonë, sidomos mori fuqizim me Imam Gazaliun, pastaj Ibn me Ibn Tejmijen, M. Abdulvehabin e deri në ditët tona nga institucione zyrtare por edhe nga rryma të ndryshme të proveniencave të ndryshme fetare-politike.
Është këshillë e Muhamedit a.s. që të kemi kujdes në shqiptimin e akuzave të rënda:
“Kush e thërret dike tjetër ‘kafir’ ose e quan ‘armik i Allahut’, ndërsa s’është i tillë, këto fjalë i kthehen atij vetë.”
“Ta mallkosh një musliman është një lloj sikur ta vrasësh atë. Ai që akuzon një musliman për mohim, supozohet sikur e ka vrarë atë!”
8. Shirk-u - ألشرك
Nocioni shirk ( ألشرك ) do të thotë shumëzotësi, ortakëri, politeizëm, idhujtari, besim në shumë zota.
Nocioni shirk është përshkrimi rival, shok Allahut dhe paraqet mëkatin më të madh në Islam. Në terminologjinë islame, me fjalën shirk emërtohet njohja e një apo i shumë zotave të ngjashëm me Allahun në individualizëm, atributet dhe aktet e Tij si dhe adhurimi i një apo i disa zotave të tjerë veç Tij.
Në Kur’an Allahu pohon se politeizmin (shirkun) dhe mohimin (kufrin) nuk do të falë:
“Allahu kurrsesi nuk e fal ortakërinë ndaj Tij. Nga të tjerat veç kësaj, fal për atë njeri që dëshiron. Kush i njeh shok Allahut, ai ka dalë nga udha përfundmisht!” (En-Nisa, 116).
Dijetarët dallojnë tri lloje shirkesh:
8. 1. Shirku i fshehtë:
Ibn Abbasi r.a. shirkun e fshehtë e përkufizon në rastin kur njeriu i thotë mikut të tij “Atë çka deshironi Allahu dhe ti” apo kur njeriu i thotë njeriut tjetër: “Sikur mos të ishte Allahu dhe ai njeriu, do të ndodhte kështu e kështu …”.
8. 2. Shirku i vogël:
Shirku i vogël mund të përkufizohet si shtirja (paraqitja) e dikujt, bërja e ndonjë njeriu të ndonjë ibadeti për ta parë dikush. Në shirkun e vogël bën pjesë çdo gjë që mund të shpie në shirkun e madh, por nuk është në shkallë të ibadetit dhe nuk përjashton nga Islami.
8. 3. Shirku i madh:
Shirku i madh është t’i përshkruhet Allahut rival, shok dhe t’i drejtohemi me lutje atij sikurse i drejtohemi Allahut. Apo t’i bëjmë ibadet, sikurse është kërkimi ndihmë, betimi e veprime të ngjashme. Dera e pendimit është e hapur edhe për këtë grup njerëzish.
Mohimi i Zotit dhe rivaliteti ndaj Tij:
Politeizmi dhe mohimi janë koncepte të afërta por jo krejt të njëjta. Në këtë pikëpamje, çdo politeizëm (shirk) është mohim (kufr), kurse jo çdo mohim është politeizëm, sepse politeizmi del në shesh vetëm si rezultat i njohjes rival Allahut në individualitetin, emrat dhe atributet e Tij.
Mohimi (kufri) realizohet si mohim i të vërtetave dhe pohim dhe pranim i bindjeve që njihen si mohim ose bestytni.
P.sh. Pranimi i ekzistencës së dy zotave është edhe politeizëm edhe mohim, kurse mosbesimi i Ditës së ahiretit është mohim por jo edhe politeizëm.
9. Nifak-u - النفاق
Nocioni nifak ( النفاق) do të thotë hipokrizi, shumëfytyrësi, dyfytyrësi, shtirje, paraqitje e rrejshme, hipokrizi në besim..
Nga kjo shprehje është nxjerrë edhe shprehja e njohur ndër ne, munafik, e cila do të thotë: personi i cili shtiret, paraqitet rrejshëm se është musliman, besimtar, por në të vërtetë nuk është. Hipokritët megjithëse thonë se i besojnë njësisë së Allahut, pejgamberisë së Muhammedit a.s. e të tjerave, me zemër nuk besojnë.
Nifaku për dallim nga kufri, mund të jetë edhe në gjerat dytësore, si për shembull, kur një person e kryen një ritual jo sepse duhet ta bëjë, por nga shkaku që mos ta nxisë rrethin ndaj vetes. Munafikut për dispozitat dytësore islame nuk mund t’i thuhet kafir.
Për shoqërinë muslimane kategoria e hipokritëve është më e rrezikshme se mohuesit, sepse është e pamundur të njihen çfarë janë në të vërtetë. Muhammedi a.s. dyfytyrësinë e ka quajtur “shirk i vogël” dhe ka thënë se është gjëja që e ka frikë më shumë për ummetin, bashkësinë e tij.
Kur’ani për ta thotë:
“Pa dyshim, hipokritët ndodhen në katin më të poshtëm të xhehenemit! Dhe kurrë më nuk mund të gjesh një ndihmës për ta!” (En-Nisa, 116).
10. Fisk-u - الفسق
Shprehja fisk ) ( الفسق nga gjuha arabe është shkelja, thyerja e dispozitave fetare. Personi që gabon (mëkaton) quhet fasik, mëkatar.
Në parim fisk-u (mëkati) nuk e nxjerr njeriun nga besimi, por vetëm e bënë mëkatar, dhe njeriu i tillë, në botën tjetër, pas dënimit të caktuar, më në fund do të shpëtojë nga dënimi i përjetshëm.
Duke i marrë parasysh pasojat që rrjedhin, edhe mëkati ndahet në dy grupe:
- Mëkatet e mëdha janë ato mëkate të cilat në këtë botë (dunja) dhe në botën tjetër (ahiret) kanë pasoja të rënda.
Në mëkate të rënda bëjnë pjesë: Mosbesimi (kufri) dhe politeizmi (shirku), e pastaj: betimi i rrejshëm, prostitucioni, përdorimi i pijeve dehëse, vrasja, mosdëgjimi i prindërve etj. Dy mëkatet e para Zoti nuk i falë, kurse të tjerat mund t’ia falë kujt të dëshirojë. Allahu thotë:
“Vërtet, Allahu nuk fal që të adhurohet dikush apo diçka tjetër veç Atij, por gjynahet e tjera më të vogla ia fal kujt të dojë. Kushdo që i bën shok Allahut (në adhurim), ka bërë gjynah të tmerrshëm.” (En-Nisa, 48);
dhe
“Vërtet, Allahu nuk fal që të adhurohet dikush apo diçka tjetër veç Atij, por gjynahet e tjera më të vogla ia fal kujt të dojë. Kushdo që i bën shok Allahut (në adhurim), ai me të vërtetë, ka humbur dhe është larguar shumë prej udhës së drejtë.” (En-Nisa, 48).
- Mëkatet e vogla janë ato mëkate pasojat e së cilave janë të vogla, nuk e nxjerrin besimtarin nga besimi dhe ato mund të falen. Por, nëse personi këmbëngul (vazhdon) në këso mëkatesh, edhe ato mund ta shkatërrojnë.
Literatura:
Abdul Medžid Aziz Ez Zindani, Jednoća Stvoritelja,
Ahmed ibn Hanbel, El-Musned, V, Stamboll, 1992.
El-Askalani, Feth’ul-Bari, Bejrut, VIII.
El-Buharij, Sahih.
Et-Tirmidhij, Sunen.
El-Muslim, Sahih.
El-Kurtubij, El-Xhamiu’ul-ahkam’il-Kur’an, Vol. XII, pjesa 14, Kairo, 1976.
Imam Ebu Hanifeh, Fikh’ul-ekber, Zëri Islam, Prizren, 2005.
Frithjof Schuon, Dimenzije islama, Sarajevo, 1996.
M. H. Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence, Cambridge, 1991.
John J. Esposito, The Oxford Dictionary of Islam, New York, 2003.
Mehmed Handzic, Izabrana djela, VI, Sarajevo, 1999.
Mewsu’at’ul-edjani, botimi I, Bejrut, 2001/1422.
Muhammed ibn Abdurrahman el-Humejjis, Tahavijeva poslanica o islamskom vjerovanju, Zenica 1997.
Muhammed Jasin, Priroda covjeka u islamu, Sarajevo, 2003/ 1424.
Muhammed Kutub, Shkëndija pejgamberike, Shkup, 2002.
Nedzat Grabus (ed.), Uvod u nauku akaida, libri 20, Sarajevo, 2005.
Safet Durguti, Akaid, temelji islamskog vjerovanja, Travnik, 1999. (nga ky libër është shfrytëzuar ideja për trajtimin e shprehjeve).
Syed Muhammad Naquib al-Attas, Islam i sekularizam, Sarajevo, 2003.
Takvim za 2008 g., Sarajevo, 2007.
Tevfik Muftic, Arapsko-srpsko-hrvatski rjecnik, I-II, Sarajevo, 1973.
Vehbi S. Gavoçi, Nyja e besimit sipas Tahaviut, Prishtinë, 1995.
Zbirka napisa,1, Zagreb, 1996.
Zuhdija Adilovic, Hasan Kafija Pruscak i njegovo djelo ‘Svjetlost istinske spoznaje o temeljima vjere’, Zenicë, 2004.
Në pamundësi që të merremi me të gjitha këto shprehje, sepse do të kërkonte studime dhe hulumtime të shumanshme dhe të gjata, në vazhdim shkurtimisht do t’i trajtojmë disa shprehje apo terma themelore të besimit islam, të cilat në një mënyrë apo tjetër, janë bërë strumbullar të akaidit islam. Këto shprehje janë: mithaku, islami, imani, ihsani, teklifi, dini, kufri, shirku, nifaku dhe fisku.
1. Mithak-u - الميثاق
Shprehja mithak (الميثاق ) gjuhësisht do të thotë kontratë, aleancë, lidhje, besëlidhje, pakt, porosi, testament.
Në terminologjinë islame, mithak-u është kontratë të cilën Allahu i madhërishëm e lidhi me njeriun në gjendjen paraekzistenciale, metahistorike, me Ademin a.s. dhe me pasardhësit e tij, kur nga kurrizi i tij i nxori pasardhësit e tij të cilët do të jetojnë deri në Ditën e fundit. Sipas disa dijetarëve, kontrata si akt metahistorik apo paraekzistencial u lidhë ndërmjet Krijuesit absolut dhe të gjithë shpirtrave botëror e jo vetëm me njeriun. Nga ata mori dëshminë se Ai është krijuesi i tyre dhe kërkoi prej tyre që të dëshmojnë kundër vetes dhe të cilën ata edhe e dëshmuan. Me këtë kontratë njeriu dhe shpirtrat paraekzistencial janë zotuar se do t’i nënshtrohen Krijuesit absolut. Kjo kontratë gjendet në fjalët e Allahut:
"Kur Zoti yt nxori nga kurrizi i bijve të Ademit pasardhësit e tyre dhe i bëri të dëshmojnë kundër vetes së tyre, u tha: “A nuk jam Unë Zoti juaj?” Ata u përgjigjën: “Po, dëshmojmë se Ti je.” Kështu bëri Ai, në mënyrë që ju (o njerëz) të mos thoni në Ditën e Kiametit: “Këtë nuk e kishim ditur.” (El-A'raf: 172).
Ky zotim i krijesave në botën paraekzistenciale është nënshtrim i mirëfilltë sepse nënshtrimi i pavetëdijshëm nuk është nënshtrim i sinqertë. Zotimi i vetëdijshëm, i dijshëm dhe i ndërgjegjshëm e mban bashkë njeriun me Kontratën, duke e determinuar synimin, qëndrimin dhe aktin e tij të respektit ndaj vetvetes dhe ndaj Krijuesit. Ky nënshtrim, kjo bindje ndaj sunnet’Allahut e vë krijesën në vendin përkatës. Kjo ekzaktësi sjellë harmoni që quhet kozmos, drejtësi, kurse thyerja sjellë mospajtim dhe quhet kaos, padrejtësi.
Mithak-un e thekson edhe Imam Ebu Hanifeh dhe nxënësi i tij Imam Tahaviu.
Akaidologu i njohur Hasan Kafija Prushçak mendon se brezi i hershëm (selefinjtë) këtë ndodhi e kanë konsideruar të paqartë (muteshabih), por të detyrueshme për ta besuar.
2. Islam-i - الاسلام
Islami (الاسلام) është emri me të cilin njihen të gjitha fetë e Allahut, nga Ademi a.s., por me këtë emër njihet edhe shpallja e fundit e dërguar Pejgamberit të Allahut, Muhammedit a.s.. Gjuhësisht shprehja Islam do të thotë dorëzim, nënshtrim ndaj urdhrave të Zotit, dorëzim ndaj vullnetit të Zotit. Do të thotë nënshtrim, bindje dhe dëgjim, mirësi dhe pastërti nga të këqijat (mëkatet) e dukshme dhe të padukshme.
Në fe shprehja Islam do të thotë Njësia e Allahut, nënshtrim ndaj urdhrave të Tij, dëgjushmëri dhe bindje ndaj Atij. Kjo fe quhet Islam në çdo kohë, sepse në këtë mënyrë realizohet bindja dhe nënshtrimi i krijesës ndaj Krijuesit të Saj. Edhe pse ekziston dallimi ndërmjet imanit dhe islamit, këto të dyja “janë të lidhura njëra me tjetrën, sikurse jashtësia (shpina) me brendësinë (barkun)” apo sikurse fara dhe fryti. Imani është fara kurse islami është fryti. Në aspektin teorik, islami (ligji) përfshin dy parimet e njohura, të njësisë së Zotit dhe të vlerës së Pejgamberit a.s. dhe të namazit, agjërimit, zekatit dhe haxhit.
Disa të tjerë islamin e shpjegojnë si demonstrim praktik, historik të imanit, i cili manifestohet në jetën praktike të njeriut, në moralin e tij, në mirësjlljen e tij, në planifikimin dhe përdorimin e kohës, të energjisë dhe të aftësisë. Islam do të thotë ligj dhe i përgjigjet monoteizmit të Musait a.s., dhe bashkë me imanin (besim) që i përgjigjet monoteizmit të Ibrahimit a.s. dhe ihsanin (rrugë) që i përgjigjet monoteizmit të Isait a.s. Në monoteizmin ibrahimian parimi i ligjit (islam) dhe i rrugës (ihsan) janë tretur në parimin e besimit (iman). Në musaizëm parimi i ligjit (islamit) dominon dhe i tretë parimin e besimit (imanit) dhe rrugës (ihsanit). Te isaizmi parimi i rrugës (ihsanit) i tretë dy parimet e tjera. Islami si fe përfshin të tri parimet njërin krahas tjetrit në baraspeshë të përkryer.
3. Iman-i - الايمان
Nocioni iman (الايمان) gjuhësisht do të thotë: besim, pranim. Në fenë islame kjo shprehje do të thotë edhe: Besimi në Allahun, melekët e Tij, librat e Tij, pejgamberët e Tij, Ditën e fundit dhe në caktimin e së mirës dhe së keqes dhe në pejgamberinë e Muhammedit a.s..., apo si e shpreh këtë F. Shuon, Imani (besimi) përfshin dy dëshmi, atë të njësisë së Zotit dhe të vlerës së Muhammedit a.s. Këtë kuptim shprehja iman e ka nëse përmendet në kontekst të fesë islame dhe të gjithë ata që përmbushin këtë kërkesë quhen mu’minë (besimtarë). Iman do të thotë edhe feja në tërësi, kur theksohet pavarësisht nga fjala islam.
Imani është punë shpirti, për dallim nga islami, i cili është manifestim fizik i ritualeve fetare. Edhe pse shprehja islam dhe iman dallojnë ndërmjet veti, ato janë të pandashme, sepse vetëm një iman i mirëfilltë kërkon nënshtrim dhe përkushtim dhe se nënshtrimi dhe përkushtimi i mirëfilltë janë pasojë e imanit të vlefshëm.
Imam Ebu Hanifeh pohon se “imani është deklarimi me gjuhë dhe besimi me zemër” dhe ai “nuk zmadhohet as nuk zvogëlohet.” Sipas Ebu Hanifes imani është kocept i pandarë, tërësia e tij është e barabnartë te të gjithë njerëzit, nëse ee kanë pranuar dhe se kësaj tërësie nuk mund t’i merrety asgjë e që mos të fillojë mohimi i tërësishëm, sepse mohimi i një pjese njëkohësisht është mohimi i tërësisë, për ç’arsye e vërtyeta pranohet e tërë, ose refuzohet e tërë.
4. Ihsan-i - حسانالا
Nocioni ihsan ( حسانالا ) nga gjuha arabe do të thotë: mirëbërësi, bukuri, dhe paraqet dimensionin e brendshëm të fesë islame. Ihsan do të thotë përsosuria e veprave dhe saktësia e tyre dhe është e kundërta e të keqes..
Në fe ihsan do të thotë: zbukurimi i jashtësisë me ibadet dhe i brendësisë me përkushtim të sinqertë.
Ihsani është shkalla më e lartë e Islamit dhe thelbi i ihsanit është dashuria ndaj Allahut. Njëkohësisht ihsani nënkupton bukurinë, bamirësinë dhe virtytet më të larta, përkushtimin e thellë, dashurinë e sinqertë, besnikërinë e mirëfilltë dhe sakrificën. Ihsani (rruga) paraqet pozicionin e mesëm dhe qenësor që konsiston në të përmendurit e Zotit (dhikr’ull-llah).
Virtyti i ihsanit në qenësinë e tij është aktiv dhe kërkon aktivitet para të këqijave. Ai që aplikon ihsanin, muhsini, nuk qëndron indiferent para veprimeve kundërislame dhe vetëm të tillët meritojnë të gjenden nën mbrojtjen e Allahut. Institucioni i ihsanit ndërton sistemin politik, ekonomik, shoqëror, e cakton pozitën e njeriut në shtet dhe të shtetit mbi individin, ngre marrëdhëniet ndërkombëtare dhe brendashtetërore, në paqe dhe luftë.
Ihsani nënkupton atë që njeriu rregullisht t'i kryej detyrat dhe obligimet ndaj vetvetes, bashkësisë dhe fqinjeve, e sidomos ndaj All-llahut xh.sh. dhe që njerëzve t'u jetë mirënjohës për të mirat që ia kanë bërë. Tërë këto janë shprehje e besimit të pastër në All-llahun xh.sh. dhe rrugë për të fituar simpatinë dhe shpërblimin e All-llahut xh.sh.
Imam Neveviu lidhur me pjesën e hadithit "ta adhurosh All-llahun, sikur e sheh Atë…" thekson se paraqet një bazë të madhe të besimit islam, një nga bazat e mësimit islam, shtyllë e sinqeritetit të njerëzve të devotshëm dhe thesar të pashterrshëm moral e shpirtëror të besimtarit."
Tërë kjo përbën një tërësi të pandashme që quhet islam, ndonëse në kontekste të ndryshme shprehen disa specifika të vogla mes këtyre nocioneve që janë shprehje të rrethanave të ndryshme.
Edhe pse të gjithë pejgamberët i posedojnë të gjitha cilësitë pozitive, megjithatë Ibrahimi a.s. është profilizuar në virtytin e besimit, Musai a.s. në profilin e ligjit dhe isai a.s. në profilin e rrugës. Muhammedi a.s. është sintezë e të gjithë atyre dhe profili i tij, si i dërguar gjithënjerëzor dhe gjithëkohor, është universal.
5. Teklif-i - التكليف
Nocioni teklif ((التكليف gjuhësisht do të thotë: detyrim obligim, përpjekje, angazhim, moshë madhore, marrje përsipër të ndonjë detyrimi.
Në fe teklif do të thotë obligimi i njeriut me emanetin e fesë së Allahut (mukel-lef). Teklifi sipas disa dijetarëve fillon me moshën madhore (teklif) dhe nga kjo kohë fëmija mund të bëhet me iman apo me kufr. Para moshës madhore, fëmija nuk është as në gjendjen e imanit esencial as në gjendjen e kufrit esencial. I këtij mendimi është edhe Kurtubiu por edhe shumë dijetarë të tjerë, por edhe mësuesi i madh musliman Imam Ebu Hanifeh, i cili tha:
خَلَقَ اللهُ تَعاَلَى الْخَلْقَ سَلِيماً مِنَ الْكُفْرِ وَ الإيماَنِ ثُمَّ خاَطَبَهُمْ وَ أمَرَهُمْ وَ نَهاَهُمْ …
“Allahu i madhëruar i krijoi krijesat pa mosbesim (el-kufr) dhe pa besim (el-iman), e pastaj iu është drejtuar me urdhëresat dhe ndalesat e Tij...”.
Prindërit muslimanë mund të ndihmojnë në formimin e imanit te fëmija duke e aplikuar mësimin islam mbi edukimin, por duke e braktisur, ata do të formojnë potencial te fëmija e cili do ta shpie në kufr kur të rritet. Ndëshkimet që parashihen për shkelje të ndryshme janë të vlefshme vetëm pas moshës së mitur. Përfundimisht, njeriu bëhet teklif (i obliguar) me madhorinë e tij fizike dhe shpirtërore, por në këtë paraqiten disa probleme:
Edhe pse fëmija musliman është përgjegjës para sheriatit me arritjen e bulugit (pjekurisë seksuale), kjo nuk do të thotë që ai e ka arritur edhe pjekurinë intelektuale. Fëmija mbase është i pjekur seksualisht por ai nuk është i pjekur intelektualisht dhe si i tillë ka kufizime të caktuara në punët e natyrës financiare e të ngjashme.
Në këtë pjesë duhet ta theksojmë edhe çështjen se a është përgjegjës para Zotit njeriu i cili nuk është i njoftuar me shpallje? Imam Ebu Hanifeh mendon se të gjithë njerëzit janë të obligueshëm ta njohin ekzistencën e Krijuesit, por nuk janë përgjegjës për aspektin tjetër: të ibadateve etj.
6. Din-i - الدين
Shprehja din (الدين) do të thotë fe, drejtim dhe udhëzim, religjion, traditë. Në kombinim me fjalët e tjera fjala din ka edhe kuptime të tjera: Jevmuddin = Dita e Gjyqit apo Din’ul-fitreh = Feja e natyrës burimore njerëzore etj. Kur përdoret në kontekst të Jewm’ud-din, kjo shprehje ka kuptimin e dhënies diçka njeriut, gjykimit të njerëzve sipas meritave (medinűn), secilin ashtu si ka punuar në këtë botë.
Në disa raste, sikur edhe shprehja islam, din do të thotë edhe bindje dhe nënshtrim (En-Nisa, 125; El-Bekareh, 256).
Imam Ebu Hanifeh fjalën din e përkufizon: “Fjala din (fe) është emër, i cili përdoret për imanin dhe islamin dhe për të gjitha sheriatet (ligjet)”.
Disa dijetarë duke e shpjeguar fjalën din thonë se kjo shprehje “përshkon imanin (përmbajtjen e besimit), islamin (praktikën) dhje ihsanin (interioritetin e besimit)”, kurse disa thonë se din është sinonim i shprehjes sheriati (ligji), tewhidi (uniteti i Zotit) dhe wara’a (qortimi). Sipas El-Attasit, kuptimi i shprehjes din është me rëndësi sepse tregon borxhin që njeriu e ka ndaj Zotit për shkak të ekzistimit dhe të qenurit e tij dhe se ky borxh daton nga bota primordiale, paraekzistenciale.
Toshihiko Izutsu duke analizuar shprehjen din pranon se ka vështirësi semantike dhe të tjera, por ndër të tjera pohon se posedon edhe kuptimin e elementeve të ‘nënshtrimit’ (taatu) dhe ‘robërim Zotit’ (ubudijjeh).
Sipas pasuesve të fesë, feja është rrugë që shpie drejt lumturisë dhe Zotit. Ajo mund të jetë e drejtë dhe jo e drejtë.
Feja e drejtë është ajo që është shpallur nga Zoti dhe si e tillë është ruajtur. Feja jo e drejtë është ajo e cila nuk është e shpallur nga Zoti dhe ajo që është shpallur por nuk është ruajtur si e tillë.
Allahu i madhërishëm në Kur’an thotë:
"(Allahu) Është Ai që e ka dërguar të Dërguarin e Tij me udhërrëfimin (Kur’anin) dhe fenë e së vërtetës, për ta lartësuar atë mbi të gjitha fetë, edhe sikur idhujtarët ta urrejnë këtë gjë." (Et-Tevbeh, 33).
7. Kufr-i - الكفر
Kufr (الكفر) nga gjuha arabe do të thotë mosbesim, kurse kafir do të thotë personi që nuk beson, mosbesimtari. Në thelb, shprehja kufr do të thotë mosmirënjohje, jofisnikëri, jobujari dhe paraqet dhe paraqet të kundërtën e shprehjes shukr = falënderim, mirënjohje, bujari ndaj të mirave të Zotit të dhuruara njeriut.
Disa dijetarë muslimanë për kufrin thonë se ka dy domethënie themelore: I. Mosbesimi në Zotin dhe 2. Mohimi dhe mbulimi (kamuflimi) i dëshmive dhe shenjave të Zotit. Kufr ka kuptimin edhe të njeriut mosmirënjohës, të njeriut që nuk e kthen me falënderim dhe mirënjohje. Më vonë fjala kufr, kafir ka kuptim të profilizuar: mosbesimi, mosbesimtari.
Në fenë islame kufr do të thotë mosbesimi në çdo gjë që e përbënë imanin (besimin), e kjo do të thotë mosbesimi në çkado që në mënyrë të besueshme dihet se Allahu ia ka shpallë Muhammedit a.s.. Kufr është refuzimi i unitetit të Zotit (tewhidit), por njëkohësisht është edhe refuzim i natyrës së tij burimore vetjake (fitres); kufri, sikur edhe shirku, është antiteza e tevhidit, respektivisht kufri është opozitë e shprehjes iman-islam.
Kafir, mohues quhet personi që nuk beson në parimet themelore të fesë islame, që i mohon tërësisht apo pjesërisht parimet e konkluzionet e formës së prerë të sjella nga Muhammedi a.s. prej Allahut të lartë e të arritura gjer tek ne me anë të pranimit të përgjithshëm dhe përcjellës nga brezi në brez. P.sh. kafir, mohues quhet personi që mohon namazin si farz, i mohon pijet alkoholike apo mishin e derrit si haram etj..
Veprimi i mohimit të Allahut, përkatësisht akuza për mohim të një personi mohues të Allahut quhet tekfir. Daljen nga Islami të një personi e përcakton akaidi dhe kelami, kurse konkluzionet dhe decizionet juridike për personin që ka besuar dhe pastaj ka mohuar e rregullon fikhu, e drejta islame. Personi i autorizuar për ta marrë dhe komunikuar një vendim të tillë për akuzë dhe mohim duhet ta njoh në thellësi dhe hollësi islamin, akaidin, kelamin dhe fikhun.
Dukuria e tekfirizmit ka qenë e pranishme qysh gjatë kohës së Muhammedit a.s., e sidomos mori hov pas Betejës së Siffinit. Kjo ka vazhduar edhe më vonë, sidomos mori fuqizim me Imam Gazaliun, pastaj Ibn me Ibn Tejmijen, M. Abdulvehabin e deri në ditët tona nga institucione zyrtare por edhe nga rryma të ndryshme të proveniencave të ndryshme fetare-politike.
Është këshillë e Muhamedit a.s. që të kemi kujdes në shqiptimin e akuzave të rënda:
“Kush e thërret dike tjetër ‘kafir’ ose e quan ‘armik i Allahut’, ndërsa s’është i tillë, këto fjalë i kthehen atij vetë.”
“Ta mallkosh një musliman është një lloj sikur ta vrasësh atë. Ai që akuzon një musliman për mohim, supozohet sikur e ka vrarë atë!”
8. Shirk-u - ألشرك
Nocioni shirk ( ألشرك ) do të thotë shumëzotësi, ortakëri, politeizëm, idhujtari, besim në shumë zota.
Nocioni shirk është përshkrimi rival, shok Allahut dhe paraqet mëkatin më të madh në Islam. Në terminologjinë islame, me fjalën shirk emërtohet njohja e një apo i shumë zotave të ngjashëm me Allahun në individualizëm, atributet dhe aktet e Tij si dhe adhurimi i një apo i disa zotave të tjerë veç Tij.
Në Kur’an Allahu pohon se politeizmin (shirkun) dhe mohimin (kufrin) nuk do të falë:
“Allahu kurrsesi nuk e fal ortakërinë ndaj Tij. Nga të tjerat veç kësaj, fal për atë njeri që dëshiron. Kush i njeh shok Allahut, ai ka dalë nga udha përfundmisht!” (En-Nisa, 116).
Dijetarët dallojnë tri lloje shirkesh:
8. 1. Shirku i fshehtë:
Ibn Abbasi r.a. shirkun e fshehtë e përkufizon në rastin kur njeriu i thotë mikut të tij “Atë çka deshironi Allahu dhe ti” apo kur njeriu i thotë njeriut tjetër: “Sikur mos të ishte Allahu dhe ai njeriu, do të ndodhte kështu e kështu …”.
8. 2. Shirku i vogël:
Shirku i vogël mund të përkufizohet si shtirja (paraqitja) e dikujt, bërja e ndonjë njeriu të ndonjë ibadeti për ta parë dikush. Në shirkun e vogël bën pjesë çdo gjë që mund të shpie në shirkun e madh, por nuk është në shkallë të ibadetit dhe nuk përjashton nga Islami.
8. 3. Shirku i madh:
Shirku i madh është t’i përshkruhet Allahut rival, shok dhe t’i drejtohemi me lutje atij sikurse i drejtohemi Allahut. Apo t’i bëjmë ibadet, sikurse është kërkimi ndihmë, betimi e veprime të ngjashme. Dera e pendimit është e hapur edhe për këtë grup njerëzish.
Mohimi i Zotit dhe rivaliteti ndaj Tij:
Politeizmi dhe mohimi janë koncepte të afërta por jo krejt të njëjta. Në këtë pikëpamje, çdo politeizëm (shirk) është mohim (kufr), kurse jo çdo mohim është politeizëm, sepse politeizmi del në shesh vetëm si rezultat i njohjes rival Allahut në individualitetin, emrat dhe atributet e Tij.
Mohimi (kufri) realizohet si mohim i të vërtetave dhe pohim dhe pranim i bindjeve që njihen si mohim ose bestytni.
P.sh. Pranimi i ekzistencës së dy zotave është edhe politeizëm edhe mohim, kurse mosbesimi i Ditës së ahiretit është mohim por jo edhe politeizëm.
9. Nifak-u - النفاق
Nocioni nifak ( النفاق) do të thotë hipokrizi, shumëfytyrësi, dyfytyrësi, shtirje, paraqitje e rrejshme, hipokrizi në besim..
Nga kjo shprehje është nxjerrë edhe shprehja e njohur ndër ne, munafik, e cila do të thotë: personi i cili shtiret, paraqitet rrejshëm se është musliman, besimtar, por në të vërtetë nuk është. Hipokritët megjithëse thonë se i besojnë njësisë së Allahut, pejgamberisë së Muhammedit a.s. e të tjerave, me zemër nuk besojnë.
Nifaku për dallim nga kufri, mund të jetë edhe në gjerat dytësore, si për shembull, kur një person e kryen një ritual jo sepse duhet ta bëjë, por nga shkaku që mos ta nxisë rrethin ndaj vetes. Munafikut për dispozitat dytësore islame nuk mund t’i thuhet kafir.
Për shoqërinë muslimane kategoria e hipokritëve është më e rrezikshme se mohuesit, sepse është e pamundur të njihen çfarë janë në të vërtetë. Muhammedi a.s. dyfytyrësinë e ka quajtur “shirk i vogël” dhe ka thënë se është gjëja që e ka frikë më shumë për ummetin, bashkësinë e tij.
Kur’ani për ta thotë:
“Pa dyshim, hipokritët ndodhen në katin më të poshtëm të xhehenemit! Dhe kurrë më nuk mund të gjesh një ndihmës për ta!” (En-Nisa, 116).
10. Fisk-u - الفسق
Shprehja fisk ) ( الفسق nga gjuha arabe është shkelja, thyerja e dispozitave fetare. Personi që gabon (mëkaton) quhet fasik, mëkatar.
Në parim fisk-u (mëkati) nuk e nxjerr njeriun nga besimi, por vetëm e bënë mëkatar, dhe njeriu i tillë, në botën tjetër, pas dënimit të caktuar, më në fund do të shpëtojë nga dënimi i përjetshëm.
Duke i marrë parasysh pasojat që rrjedhin, edhe mëkati ndahet në dy grupe:
- Mëkatet e mëdha janë ato mëkate të cilat në këtë botë (dunja) dhe në botën tjetër (ahiret) kanë pasoja të rënda.
Në mëkate të rënda bëjnë pjesë: Mosbesimi (kufri) dhe politeizmi (shirku), e pastaj: betimi i rrejshëm, prostitucioni, përdorimi i pijeve dehëse, vrasja, mosdëgjimi i prindërve etj. Dy mëkatet e para Zoti nuk i falë, kurse të tjerat mund t’ia falë kujt të dëshirojë. Allahu thotë:
“Vërtet, Allahu nuk fal që të adhurohet dikush apo diçka tjetër veç Atij, por gjynahet e tjera më të vogla ia fal kujt të dojë. Kushdo që i bën shok Allahut (në adhurim), ka bërë gjynah të tmerrshëm.” (En-Nisa, 48);
dhe
“Vërtet, Allahu nuk fal që të adhurohet dikush apo diçka tjetër veç Atij, por gjynahet e tjera më të vogla ia fal kujt të dojë. Kushdo që i bën shok Allahut (në adhurim), ai me të vërtetë, ka humbur dhe është larguar shumë prej udhës së drejtë.” (En-Nisa, 48).
- Mëkatet e vogla janë ato mëkate pasojat e së cilave janë të vogla, nuk e nxjerrin besimtarin nga besimi dhe ato mund të falen. Por, nëse personi këmbëngul (vazhdon) në këso mëkatesh, edhe ato mund ta shkatërrojnë.
Literatura:
Abdul Medžid Aziz Ez Zindani, Jednoća Stvoritelja,
Ahmed ibn Hanbel, El-Musned, V, Stamboll, 1992.
El-Askalani, Feth’ul-Bari, Bejrut, VIII.
El-Buharij, Sahih.
Et-Tirmidhij, Sunen.
El-Muslim, Sahih.
El-Kurtubij, El-Xhamiu’ul-ahkam’il-Kur’an, Vol. XII, pjesa 14, Kairo, 1976.
Imam Ebu Hanifeh, Fikh’ul-ekber, Zëri Islam, Prizren, 2005.
Frithjof Schuon, Dimenzije islama, Sarajevo, 1996.
M. H. Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence, Cambridge, 1991.
John J. Esposito, The Oxford Dictionary of Islam, New York, 2003.
Mehmed Handzic, Izabrana djela, VI, Sarajevo, 1999.
Mewsu’at’ul-edjani, botimi I, Bejrut, 2001/1422.
Muhammed ibn Abdurrahman el-Humejjis, Tahavijeva poslanica o islamskom vjerovanju, Zenica 1997.
Muhammed Jasin, Priroda covjeka u islamu, Sarajevo, 2003/ 1424.
Muhammed Kutub, Shkëndija pejgamberike, Shkup, 2002.
Nedzat Grabus (ed.), Uvod u nauku akaida, libri 20, Sarajevo, 2005.
Safet Durguti, Akaid, temelji islamskog vjerovanja, Travnik, 1999. (nga ky libër është shfrytëzuar ideja për trajtimin e shprehjeve).
Syed Muhammad Naquib al-Attas, Islam i sekularizam, Sarajevo, 2003.
Takvim za 2008 g., Sarajevo, 2007.
Tevfik Muftic, Arapsko-srpsko-hrvatski rjecnik, I-II, Sarajevo, 1973.
Vehbi S. Gavoçi, Nyja e besimit sipas Tahaviut, Prishtinë, 1995.
Zbirka napisa,1, Zagreb, 1996.
Zuhdija Adilovic, Hasan Kafija Pruscak i njegovo djelo ‘Svjetlost istinske spoznaje o temeljima vjere’, Zenicë, 2004.
